An unstoppable hurricane as a gift to the world

Gazetari Enver Robelli ka bërë një analizë të thelluar në shënimin e tij për jetën e shkrimtarit të madh Ismail Kadare. Në këtë shkrim rrëfen për Kadarenë përmes ngjarjeve reale nga jeta. Që nga ditët kur kërkonte botuesin e veprës së tij në Zyrih dhe gëzimin për qëndrimin në një hotel që nuk ia jepte luksi i atjeshëm, por hapja e tij 6 vite pas vdekjes së Skënderbeut. Detaje të një figure dhe karakteri të papërsëritshëm si Kadare, Robelli i rrëfen me copëza nga ngjarje konkrete si për shembull përgjigjja që i dha Kryetarit të Asamblesë së OKB-së në atë kohë, politikanit serb Vuk Jeremiç kur ky i fundit tha se Kosova do të hynte në OKB vetëm mbi kufomën e tij. "Zotëri, ju si tepër i jepni rëndësi kufomës suaj”, iu përgjigj Kadare.

2024-07-02 10:25:45 TiranaPost

By Enver Robelli/ On the occasion of the death of the writer Ismail Kadare. A commemoration.

He was huddled in an alcove of the "Kindli" hotel in Zürich, not lost in thought, but deep in memories. In German, his work was first published in East Germany (communist), then in West Germany, then in Austria. Compared to the famous Fayard of Paris, in the German world he was not so lucky with publishers. They were neither big nor famous. But in the end, at the beginning of the new millennium (around 2000), he found a publisher in Zürich: his name was Egon Ammann, a master bibliophile and founder of Ammann Verlag. He had found the translator immediately. His name was Joachim Röhm, an excellent connoisseur not only of the Albanian language, but also of culture, mentality, history, and even the Albanian dictatorship. In the 70s, Röhm went to Albania and, among other things, worked for a while in the German section of Radio Tirana. At that time Radio Tirana propagated the version of Albanian communism in at least 20 languages.

In the "Kindli" hotel, in the heart of Zürich, where the biggest dilemma of many passers-by is to buy a pair of shoes for 2,500 francs or a watch for 18,000 francs, Ismail Kadare felt good; not because of the luxury, but when he realized that this hotel was opened in 1474, only 6 years after Skanderbeg's death. Then another story brought the Albanian writer back to the Balkan abyss: on August 23, 1981, two men entered the "Kindli" hotel. Receptionist Stanko Nižić, an activist for Croatian independence from Yugoslavia, was holding some trees when the two men opened fire on him and killed him. It was the time when the Yugoslav secret service was killing Croats and Albanians in Germany and Switzerland, and the governments in Bonn and Bern were content with mild reprimands towards Belgrade. Or with silence.

He had humor. Terri had covered the streets of Zürich, it was raining mixed with snow, and we could not find the apartment of Egon Ammann, the publisher of Ismail Kadare. Once I was worried, then I was ashamed that we were messing around. Suddenly he stopped and said: "I found it". He took his right hand out of his pocket and pointed with his index finger to a window somewhere high up in the palace that let in a light. "I saw a spaghetti flying there, Egon told me that he will prepare spaghetti for us tonight". It was a beautiful evening. I don't remember when Aegon's spell sent spaghetti flying. The French wine was good. Egon Ammani died in 2017, before his publishing house also closed its doors. But Kadare's work continued and continues to be published, now at S. Fischer Verlage, one of the most prestigious publishing houses in Germany, founded in 1886 by Samuel Fischer, a Jew born in today's Slovakia.

Martin Ebel, njëri nga kritikët më të njohur letrarë në Zvicër e Gjermani, nënvizon në gazetën zvicerane “Tages Anzeiger” se Ismail Kadare shkroi letërsi botërore pa iu nënshtruar direktivave estetike të komunizmit, të cilat i kishte mësuar në Moskë, në Institutin Maksim Gorki. Nuk ka finale optimiste në veprën e tij, përfundimet janë të hapura e tragjike. Nuk ka kolektivitet të bindur në fitore, por individë që dyshojnë. Nuk ka një të vërtetë, por versione të së vërtetës. Përkundër disa kompromiseve me regjimin stalinist, në fund artisti fitoi kundër diktatorit. Letërsia e diktatura, sipas Kadaresë, janë dy kafshë të tërbuara kundër njëra-tjetrës. Plagët që i merr shkrimtari nga kjo kacafytje janë të tmerrshme. Ato që shkrimtari ia shkakton diktaturës ndikojnë më ngadalë. Por nuk shërohen kurrë. Kështu, me këto fjalë, përfundon përkujtimi nga Martin Ebel.

Në “Neue Zürcher Zeitung” veprën e Kadaresë e lartëson Karl Markus Gauss, edhe ky ndër kritikët më me ndikim të letërsisë në viset gjermanofone. Kritikët seriozë të letërsisë janë koprracë sa i përket superlativëve. Në rastin e Kadaresë, Gauss tregohet dorëlirë dhe zemërgjerë: “Ismail Kadare ishte padyshim një tregimtar epokal, i cili Shqipërinë, atdheun e tij të mallkuar dhe të dashur, i cili për ne ishte terra incognita, e vendosi në letërsinë botërore”. A ka kompliment më të madh se kur një gazetë e themeluar më 1780 të quan “tregimtar epokal”?

Me largimin fizik të Ismail Kadaresë nga kjo botë, vepra e tij tani mund të bëjë rrugëtimin e saj pa e pasur roje të zotin. Jo vetëm në Shqipëri ka figura publike që nga perspektiva e rehatisë postdiktatoriale përpiqen ta reduktojnë Ismail Kadarenë në “autor të oborrit komunist”. Por kritikët e vërtetë letrarë nga bota perëndimore janë më të kujdesshëm. Karl Markus Gauss, për shembull, shkruan se është shumë lehtë ta drejtosh gishtin kundër të gjithë atyre, që kanë jetuar në rrethana pakrahasueshëm më të vështira dhe më të rrezikshme. Kjo është e vërtetë: në ferrin komunist shqiptar të shkruash e të mbijetosh nuk ishte luks, por betejë e përditshme. Kush s’e kupton këtë ende, duhet të lexojë Fatos Lubonjën e Maks Velon, të cilët vetë dhe familjarisht paguan një çmim të lartë si syrgjynë të diktaturës. Dënimi kolektiv i familjeve, ndëshkimi brutal i shtresave të caktuara, pushkatimi edhe i atyre që nuk ishin kritikë të regjimit, por të tillë i shpalli diktatori paranoik (rasti i Mehmet Shehut e të tjerëve nga byroja politike), tregojnë natyrën thellësisht mizore të nomenklaturës së kuqe antishqiptare. Se ku ishte kufiri mes talentit letrar dhe (keq)përdorimit të talentit për nevoja të politikës - kjo mbetet detyrë e studiuesve të ardhshëm. Me veprat si “Pallati i ëndrrave” Kadare përmes ecjes mbi tehun e shpatës arriti të rrezojë pak terrin e madh shqiptar. Kur kooperativa letrare e partisë prodhonte vetëm bërllok, çdo fjali e gjallë, çdo aludim, çdo zbërthim i metodave sunduese të sulltanëve osmanë ishte shkëndijë shprese që lejonte zëvendësimin e tyre, së paku në fantazi, me bartësit e terrorit komunist.

Me kujtimet e fëmijërisë te “Kronikë në gur” ai i ngriti një monument letrar Gjirokastrës, qytetit të tij të lindjes. Për mendimin tim ky është romani më i mirë i Ismail Kadaresë. Me “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur” ai e ktheu letërsinë shqiptare në Perëndim duke tentuar ta shkëpusë nga stepat e realizmit socialist sovjetik dhe nga fillet e revolucionit kulturor kinez. Sa universale është vepra e tij e dëshmon romani “Prilli i thyer”: më 2001 regjisori brazilian Walter Salles e përjetësoi në shirit filmi. Tema e romanit është, në shikim të parë, thellësisht shqiptare dhe arkaike: gjakmarrja. Por letërsia e madhe e kapërcen çdo kufi e çdo pengesë. Në vitin 2022 erdhi në Zvicër regjisorja amerikane me origjinë iraniane Shirin Neshat. Erdhi për të prezantuar filmin e saj “Land of Dreams”. Dhe tha: “Jam inspiruar nga romani ‘Pallati i ëndrrave’ të autorit shqiptar Ismail Kadare”. “Land of Dreams” është shfaqur në Festivalin e Filmit në Venedik dhe në shumë kinema perëndimore. Më 1983 “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u realizua si film me Marcello Mastroiannin e famshëm në rolin kryesor.

Ismail Kadare ishte ndër mbrojtësit më të mëdhenj të Kosovës. Aq i pakompromis ishte në këtë betejë, saqë shpesh kritikët e tij edhe në Perëndim shpesh e akuzuan si nacionalist shqiptar. Nuk u hutua nga këto goditje. Pothuaj nuk ka intervistë nga fundi i viteve 1980-të deri në ditën e çlirimit të Kosovës, në të cilën ai nuk ngriti zërin kundër padrejtësive, propagandës e represionit të regjimeve serbe ndaj Kosovës. Në takime, darka, forume, konferenca me personalitete të rëndësishme nga politika e arti, ai ishte avokati më gjuhëbrisk i Kosovës. Kur politikani serb Vuk Jeremiq si kryetar i Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së tha se “Kosova mund të hyjë në OKB vetëm mbi kufomën time”, Ismail Kadare i dha një përgjigje monumentale: “Zotëri, ju si tepër i jepni rëndësi kufomës suaj”.

Vizita e Kadaresë në Kosovë në vitin 1980 ishte ngjarje e madhe kulturore. Botimi i kompletit të veprave të tij nga “Rilindja” po atë vit ishte gjest fisnik e mesazh i fuqishëm kulturor e patriotik nga Kosova e asokohshme, e cila, përkundër të gjitha kufizimeve, pas autonomisë së vitit 1974 arriti një përparim të paparë më herët në historinë e saj. Në një fotografi të shkrepur me rastin e pritjes së Kadaresë në shtëpinë botuese “Rilindja” shihen, krahas shkrimtarit të madh, edhe këto figura të jetës publike kosovare: Hasan Mekuli, Ibrahim Rugova, Enver Gjergjeku, Esad Mekuli, Fadil Bujari, Ismail Berisha, Rexhep Zogaj, Nazmi Rrahmani, Azem Shkreli, Helena Kadare, Sanije Gashi.

Kur në vitet 80-të u sulmua nga qarqet nacionaliste serbe pas një paraqitjeje në një takim shkrimtarësh të Ballkanit në Bor të Serbisë, në gazetën “Rilindja” Ismail Kadarenë e mbrojti me guxim Xhemail Mustafa, atëbotë kritik letrar e publicist, pas luftës i vrarë në hyrje të pallatit ku banonte nga kriminelë që nuk u arrestuan kurrë.

Një episod (dhe vetëm një episod) mbetet kritika e pabazë e shpesh edhe cinike që Ismail Kadare ia bëri Ibrahim Rugovës te vepra e tij e shkruar shpejt e shpejt me titullin “Ra ky mort e u pamë”. Më vonë, pas luftës, Kadare shprehu keqardhje e kërkoi falje për këtë çalim. E bëri në të gjallë të Ibrahim Rugovës dhe kjo ia shton vlerën kërkimfaljes.

Në ditët vendimtare të konferencës në Rambouillet, kur delegacioni i Kosovës gati ishte paralizuar si pasojë e mospajtimeve dhe për pak nuk fluturuan taketuket kundër njëri-tjetrit, Ismail Kadare ndërhyri me takt e me fjalë të matura. Si në letërsi edhe në jetën politike Kadare ishte i aftë të përimtoj honet dhe humnerat shqiptare dhe të tregojë një shtegdalje.

Besimi i tij në vlerat perëndimore, dëshira e tij që kombi shqiptar të bëhet e të jetë pjesë e pandashme e civilizimit perëndimor, e bënin Ismail Kadarenë nganjëherë paralajmërues të pareshtur rreziqesh - një nga këto rreziqe ai e shihte te neoosmanizmi, te përpjekja e Turqisë erdoganiste për ta paraqitur Perandorinë Osmane si një parajsë popujsh dhe te ndikimet negative fetare. Përkundër këtyre polemikave, që buronin nga shqetësimi se identiteti nacional shqiptar mund të tjetërsohet - kush e ka menduar, ta zëmë, se nga Kosova e çliruar nga NATO-ja dhe nga Shqipëria anëtare e NATO-s do të shkojnë në Siri për të luftuar për “Shtetin Islamik” qindra të ashtuquajtur shqiptarë? - cilësia e veprës së Ismail Kadaresë mbetet e pamohueshme. “Hero kombëtar i Shqipërisë” - kështu e cilëson gazeta konservatore gjermane “Frankfurter Allgemeine Zeitung” Ismail Kadarenë në një shkrim përkujtimor. A ka lavd më të madh? Epitete të tilla ruhen vetëm për personalitete që lidhin shekujt dhe bashkojnë epokat.

Në fillim të vitit 2022 zëdhënësi shumëvjeçar i Angela Merkelit, Steffen Seibert, i dha një intervistë gazetës “Süddeutsche Zeitung”. Në pyetjen se cilat janë planet e tij për javët dhe muajt e ardhshëm, Seibert u përgjigj: “Planet e mia janë të vagullta, por edhe ato ndryshojnë vazhdimisht. Me siguri do të bëj një udhëtim me gruan time. Dhe në pranverë dua të shkoj në Ballkan, gjithsesi në Shqipëri. Kam një adhurim të madh për shkrimtarin shqiptar Ismail Kadare, në gjurmët e të cilit dua të shtegtoj. Diçka më tërheq atje, nuk mund ta them çka, por jo gjithçka duhet të jetë e shpjegueshme. Tashmë kam shikuar në Airbnb”. Kjo është fuqia e letërsisë cilësore: depërton lehtësisht edhe nëpër portat e mëdha të kancelarive me pushtet. Steffen Seibert aktualisht është ambasador i Gjermanisë në Izrael.

Në vitin 2022 një ndër fjalitë më të mençura mbi letërsinë e ka thënë Dua Lipa. Në ceremoninë e ndarjes së çmimeve Booker Prize, mirënjohjes më të lartë britanike për letërsi, Dua Lipa tha: “Të shkruash mirë domethënë: duhet të rrëfesh tregime që i ka injoruar jeta”. Dua Lipa nuk mbajti koncert, por fjalim në ceremoninë e përmendur dhe tregoi se përmes romaneve të Ismail Kadaresë kishte njohur gjuhën dhe kulturën e atdheut të saj. Vepra e Ismail Kadaresë në shumë aspekte tërheq vëmendjen e lexuesit me tregime që i ka injoruar jeta. Supozohet se Gjirokastra ka qenë e banuar që në shekullin e 3-të para Erës së Re. Shumë shekuj më vonë, më 1971, ishte romani i Ismail Kadaresë “Kronikë në gurë” që i ngriti monumentin më mahnitës artistik këtij qyteti. Kur një vepër letrare arrin të entuziazmojë edhe yje globalë të pop-muzikës si Dua Lipa, atëherë s’duhet të bëhemi merak për fatin e asaj vepre. As për amnezinë e jurisë së Nobelit. Edhe pa mirënjohjen më të lartë letrare në botë, të cilën e meritoi, gjithsesi, Ismail Kadare i përket kanonit dhe panteonit të letërsisë botërore. Ai ishte dhurata më e qëndrueshme që populli shqiptar i dha kësaj bote.

10.

In the palace of dreams he was wide awake. When April broke, his imagination knew no bounds: the scene when he describes the lines of the Turks as living snakes that stand from one leg to the other ready to fight is unrepeatable. He entered as a miner through the pyramids of Egypt and brought to the surface ancient methods of rule that did not differ from modern ones. He felt as safe entering the niche of shame as he did crossing the three-arch bridge. His creative talent bubbled as much at the head of the party committee as it did among the frozen krushkas.

Since his youth, when one has more girls' smiles in his head than distant history, Ismail Kadare in 1957 started a poem for a friend of his, apologizing to Buzku, Bud, Bardhi and Bogdan: "I'm sorry , old parishioners, / Now that the moon shone full of thoughts; / In Albanian, I'm your nephew, a few lines / I'll write about my first friend". Now his body will head to another empire. And the moonlight will forever shine on his literary empire. Fortunately for the Albanian people, it was not an intermittent hurricane like Migjeni. Ismail Kadare died on July 1, 2024, on the 182nd day of the Gregorian calendar, at the age of 88.