Shënime në Blog

Confession of hell, on this day of remembrance

Askush nuk duhet të dalë para tjetrit. Dhe njeriu duhet ta dojë atdheun e tij me qartësi, jo verbërisht. Miliona njerëz kanë vdekur në emër të vendit. Nuk do ta përdorja as fjalën “atdhe”. Dikush mund të thotë thjesht “Unë e dua vendin tim”. Të gjitha vendet janë të bukura, por kjo s’e ndal përhapjen e urrejtjes.
Confession of hell, on this day of remembrance

“Show. "They will not believe us, but tell me, if you survive, tell us too." In late March 1945, little girl Edith Bruck, who had not yet turned fourteen, arrived in Bergen-Belsen after an inhuman march, and heard this prayer from the other prisoners. People at the end of life, whom she herself was forced to move to Todzelt, the tent of death. Edith kept her promise.

"I will continue to testify as much as I can," the ninety-year-old said today, recalling that day in Bergen-Belsenm, where he transferred after Auschwitz. In April 1945 freedom came, but returning to life was not easy. She moved to Hungary, her hometown of a Jewish family, to Czechoslovakia, Israel to finally settle in Italy in 1954. She did a lot of work, from waitress, to ballerina, director of a beauty salon, until became a writer, poet, translator, playwright, screenwriter and film director, and above all a much-loved wife and aunt. And yet he says that "I was never the first and I never came back as I was".

For Remembrance Day, January 27, the "Mother Letter" written in 1988 is republished, while she gives this interview for the magazine "Sette" in Italy.

Your mother died after moving to Auschwitz. You split up and never saw him again.
I remember when I got off the train, in the first sense of the word, I was holding on to her flesh. A soldier whispered to me to move to the right, which meant chances of survival because my mom's line was going straight to the gas chamber, but we didn’t know that. Insisted, the mother knelt down begging her to let at least the last of the six children. Stroke after stroke, injured in the ear, I was on the right.

United but different. Your mother was very religious, strict, you were "the youngest girl who dared to think, to doubt". In the new preface to the book, write: "Now you could be my daughter and I could shout at you." Over time, has it been possible to reconstitute within yourself the relationship with a lost mother at Auschwitz?
The book is a kind of dialogue after death. When we were in Tiszabercel, the village where I grew up, it seemed to me that my mother talked more to God than to us children. He did not kiss us, nor did he caress us. I did everything for a little warmth. Today I can understand. She fought like a lioness to clothe us, to quench our hunger and so love was the last thing on the list. We were poor, and the poor have no time. She became lovable only when we were fired.

Në 20 shkurt të vitit 2021 ju vizitoi Papa Françesku. Sërish ju i drejtoheni mamasë suaj duke shkruar: “Po të na shihje, ç’do thoshe?”.
Ajo vizitë ishte shumë e rëndësishme. Paraardhësit e tjerë të Papa Françeskut kanë kërkuar falje, por ai më erdhi në shtëpi. Gjithmonë do ta pyes veten se çfarë do të mendonte mamaja. Ajo besonte thellësisht në fenë hebraike. Kurse unë, patjetër që jam pranë popullit që i përkas, por kam një mentalitet më universal.

Keni takuar Papa Vojtilën dhe Papa Ratzinger. Ç’kujtime keni?
Takova Gjon Palin II më 13 prill 1986 në Romë kur për herë të parë një Papë hyri në Sinagogë. Isha tej mase e emocionuar, prisja të vërteta kurrë të dëgjuara. Më shtrëngoi dorën dhe më tha: “Kënaqësi t’ju njoh.” Mbeta pak e zhgënjyer. Ndërsa kur erdhi Benedikti XVI dukej si i ngrirë, me siguri si gjerman ishte në siklet.

Ju e përmbyllni romanin autobiografik “Buka e humbur”, finalist për çmimin Strega 2021, me një “Letër Zotit”. Thoni: “Unë, që kam shkruar ditë pas dite me një frymë, tani papritur ndaloj me dorën pezull dhe me shikimin e ngulitur në bosh, dhe pikërisht në boshllëk të kërkoj”.
Papa Françesku e ka miratuar atë “Letër” duke shpjeguar se Zoti është një kërkim i vazhdueshëm. Për mua besimi është dashuria për tjetrin, cilido qoftë. Është bashkëndarje, është mikpritje. Mamaja ime më thoshte: nëse dikush troket në derë, hape. Babai im, pallton më të vjetër që kishte, ia dhuroi dikujt më të varfër.

Në “Letër mamasë” citoni një mik shkrimtar, “dëshmitarin më të dëgjuar, të dashur e të çmuar”.
Primo Levi më telefonoi katër ditë para se të vdiste. Ishte i depresionuar, kërkova ta ngushëlloja. “Ishte më mirë në Aushvic”, më tha, “tani s’ka më shpresë”. Ishte operuar prej ca kohësh, ndihmonte mamanë e verbër. E trishtonte gjendja e mohimit. “E kupton apo jo”, bërtiste, “e mohojnë atë ç’ka ndodhi që tani që jemi gjallë.” Unë jam mes atyre që besojnë se vrau veten. Kur mësova se kishte vdekur, u nevrikosa. Ishte si të mos e kishte të drejtën për t’i marrë jeten vetes, sepse i përkiste historisë. Ndoshta për herë të parë kreu një fluturim të lirë.

Si ta përçojmë kujtesën? Si të bëhemi lajmëtarë?
Herë pas here shkoj në shkolla me zemrën e rëndë, por kur dal mund të fluturoj, sepse shoh përgjigje. Fëmijëve u duhet mbrojtje për të ardhmen. Kur të mos jenë më dëshmitarët, do t’u takojë historianëve dhe mësuesve. Nuk do të jetë e lehtë sepse hijet e fashizmit, antisemitizmit dhe racizmit po zmadhohen që tani.

“Mussolini e ka ende nënshtetësinë, ndërsa ajo i është refuzuar Adele Di Consiglio-s, që shpëtoi nga barbaritë nazifashiste.” Me këtë shpjegim, në nëntor ju refuzuat Çmimin për Paqen nga komuna e Anzio-s.
Po të gërmojmë, do të gjejmë nënshtetësi të Duçes në shumë vende të tjera të Italisë. Pas tij refuzimi “jo”, tani shpesh më kërkojnë të raportoj raste të ngjashme. Por përsëri e pyes veten: pse nuk po mobilizohen edhe qytetarët e tjerë? Është e rëndësishme që të gjithë të bëjnë pjesën e tyre.

Italia nuk e ka përpunuar të shkuarën e saj?
Asnjë vend nuk e ka bërë. Vetëm Gjermania ka tentuar, por për fat të keq përbindshmëritë po kthehen. Kujtoni refugjatët që u lanë të vdisnin në kufi me Poloninë, ose në Hungarinë time, që fillimisht ishte fashishte, pastaj komuniste e tani me Viktor Orbán. Shpesh herë njerëzit shkojnë pas atij që sundon për momentin. Mesa duket s’kanë mësuar nga gabimet, dhe përballë këtij fakti përhumbem.

Bashkimi Europian lindi si ëndërr paqeje pas Luftës së Dytë Botërore. A besoni ende?
Mjerisht shoh shumë nacionalizëm. Pse, për shembull, duhet thënë “Italianët të parët”? Askush nuk duhet të dalë para tjetrit. Dhe njeriu duhet ta dojë atdheun e tij me qartësi, jo verbërisht. Miliona njerëz kanë vdekur në emër të vendit. Nuk do ta përdorja as fjalën “atdhe”. Dikush mund të thotë thjesht “Unë e dua vendin tim”. Të gjitha vendet janë të bukura, por kjo s’e ndal përhapjen e urrejtjes.

Përhapet gjithashtu në internet. Mes të prekurve është senatorja e përjetshme Liliana Segre, një e mbijetuar e Aushvicit, e cila në moshën nëntëdhjetë vjeçare donte të niste një komision kundër nxitjes së urrejtjes.
Kur e ofendojnë është sikur më ofendojnë mua. Identifikohem me të, dhe jo vetëm. Identifikohem edhe kur urrejtja drejtohet kundër dikujt sepse është i huaj ose është pjesë e një pakice. E njoh Lilianën, por ne të mbijetuarit nuk flasim me njëri-tjetrin për internimin. Secili ka përvojën e tij, në varësi të ndjeshmërisë së tij, qoftë edhe në varësi të klasës shoqërore.

Ju shkruani se të lindnit e varfër, ju ndihmoi të mbijetonit.
Uria, i ftohti, sëmundjet na shkatërruan dhe të pasurit një jetë të vështirë, na ndihmoi të rezistonim. Përveç kësaj, gratë tregohen më të forta. Kur bëhej përzgjedhja, pickonin faqet ose i spërkasnin me ujë dhe baltë. Burrat e kishin më të vështirë për ta menaxhuar situatën. Kultura e përkëdheljes me gratë dhe mamatë në shërbimin e tyre, i bënte të pafuqishëm.

Pas internimit, rikthimi në jetë nuk ishte i lehtë.
Pas luftës, askush nuk donte të na dëgjonte. Të gjithë thoshin se kishin vuajtur. Ndjeheshim të refuzuar, si plehra.

Ju tentuat të iknit në Izrael.
Mamaja më tregonte për Tokën e Premtuar, që ishte përralla më e bukur. Arrita në Izrael, në një shtet të sapolindur në vitin 1948. Por as aty nuk dëgjonin. Dëshironin një brez të fortë, që zvarritej pas mureve. Donin ushtarë, sepse ishim në luftë. Kurse ne ishim mbetje të kampeve që po ndiqnim një ëndërr, por realiteti na bëri të gjendeshim në kampet e tranzitit, në radhë për ushqim. Nuk ia dola dhe për këtë më vjen keq.

Çfarë mendoni për Izraelin sot?
Do të doja paqen me palestinezët. Do të doja që ta arrinin me çdo çmim bashkëjetesën.

Në vitin 1954 erdhët në Itali. Fillimisht në Napoli, pastaj në Romë ku takuat regjisorin dhe poetin Nelo Risi.
U dashurova menjëherë. Ishte i ndjeshëm, me të njëtin angazhim qytetar si unë. Tek ai, gjeta një pjesë të vetes. Rindërtova një familje, edhe me mamanë e tij dhe me vëllain Dino. Nelo kishte shumë durim, por ndoshta i kam folur shumë, shumë herë. Kur na dëbuan, qava për tre javë. Më qetësonte duke më thënë: “Duan vetëm të rrisin qiranë”, por as ai nuk e kuptonte plotësisht. Në kokën time rikujtoja xhandarët në Hungari që bërtisnin “jashtë”.

Nelo Risi vdiq në vitin 2015. Ishte i sëmurë me Alzheimer. “Unë jam unë dhe ti”, i shkruat në “Po të lë të flesh”, një letër pas vdekjes e vitit 2019.
Dashuria nuk më është mpakur. Për mua ai është ende. Gjëja më e keqe ishte kur më pyeti: “Kush je?”. Aty u ndjeva sërish, megjithëse për pak sekonda, thjesht një numër në kamp përqëndrimi. E kurova vetëm për rreth dhjetë vite. E di që mund të dukem e çmendur, por kanë qenë vitet më të bukura të jetës sime. S’e kam ndjerë kurrë më parë veten kaq të nevojshme, ndjehesha plotësisht e vlerësuar.

Si po e jetoni pandeminë?
Kam qarë kur shihja kamionët me arkivolë. Në ato ditë ishte një heshtje absolute, që më frymëzoi të shkruaja përmbledhjen me poezi “Kohët”. Dhe mes vuajtjeve sot, është edhe ftohtësia e numrave. Sigurisht që nuk krahasohet me Aushvicin, por asnjë njeri nuk mund të jetë numër, ai është një botë. Do të duhej të flisnim ndryshe për vdekjen.

Të shkruarit në italisht ju ka shoqëruar prej rreth gjashtëdhjetë vitesh. Si janë ditët tuaja tani?
Italishtja më ka mbrojtur, më ka mbajtur disi larg, ndërsa hungarishtja ishte shumë e dhimbshme. Sot vazhdoj të shkruaj me dorë, por për shkak të disa problemeve me shikimin, nuk mund të shtyp në makinë dhe as në kompjuter. Më ndihmojnë Olga Ushchak, një grua ukrainase që pas vdekjes së Nelos qëndroi si motër krah meje, dhe disa mikesha si Michela Meschini nga Universiteti i Maceratas, me të cilën fati më bashkoi disa vite më parë.

When you were a child you wanted to "improve the world". Do you think that you can handle it?
Of course I did the homework and it made sense to my survival. Within my limits and possibilities, I hope I have contributed to improve something. Even one point from all is important because, as we said with Pope Francis, the vast sea consists of the infinity of small points.

* Edith Bruck is a Hungarian-born writer who has spent most of her life in Italy and writes in Italian. She is a poet and translator, as well as a playwright and director, a Holocaust survivor. The interview was translated into Albanian by Erjon Uka.